αντιγραφή από το Αντίκυρα
Δρ. Θάνος Σίδερης
Προϊστάμενος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας
στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΙΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΥΡΑΣ Α΄
Από τα μυθικά και τα προϊστορικά χρόνια ως το τέλος του 5ου αιώνα π. Χ.
Χάρτης της αρχαίας Φωκίδας από το βιβλίο του J. McInnerney: The Folds of Parnassos (Austin 1999)
Οι αναφορές για τη αρχαία Αντίκυρα χάνονται στις παρυφές του μύθου. Σύμφωνα με ορισμένες αρχαίες πηγές, η πόλη αρχικά ονομαζόταν Κυπάρισσος, από τον πρώτο μυθικό ιδρυτή της, Κυπάρισσο, που ήταν γιός του Μινύα και αδελφός του Ορχομενού. Αυτή η αναφορά υποδηλώνει τη σχέση της Αντίκυρας με το Μυκηναϊκό κέντρο του Ορχομενού, ο οποίος φαίνεται πως κάποια στιγμή στο δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. είχε επεκτείνει την κυριαρχία του ως τον Κορινθιακό κόλπο και πιθανόν χρησιμοποιούσε το λιμάνι της Αντίκυρας.
Σύμφωνα με ένα άλλο μύθο, σίγουρα μεταγενέστερο, την πόλη είχε ιδρύσει ο Αντικυρέας, ένας ήρωας της εποχής του Ηρακλή, ο οποίος γιάτρεψε τον ημίθεο από τη μανία που του είχε στείλει η Ήρα και τον είχε οδηγήσει να σκοτώσει τη γυναίκα και τα παιδιά του. Ο Αντικυρέας, λοιπόν, του χορήγησε ελλέβορο, που φύτρωνε στην περιοχή της Αντίκυρας, και τον έφερε στα συγκαλά του.
Ο Όμηρος πάντως αναφέρει την πόλη ως Κυπάρισσο, αν και στην εποχή του ποιητή, σύμφωνα με τον Παυσανία, είχε ήδη μετονομαστεί σε Αντίκυρα. Ορισμένοι σύγχρονοι αρχαιολόγοι δε συμφωνούν με αυτή την ταύτιση και αναζητούν τον Κυπάρισσο στην περιοχή του Ζεμενού, όμως τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν συνάδουν. Ο Κυπάρισσος του Ομήρου θα πρέπει μάλλον να ταυτιστεί με το λιμάνι της Αντίκυρας, το καταλληλότερο για να συγκεντρωθεί ο στόλος των 40 πλοίων που έστειλαν οι Φωκείς στην Τρωική εκστρατεία. Αρχηγοί του στόλου ήταν τα αδέρφια Σχέδιος και Επίστροφος, οι οποίοι είχαν την έδρα τους στον Πανοπέα, ανάμεσα Δαύλεια και Δίστομο. Λέγεται μάλιστα, ότι ο τάφος των δυο αδερφών βρισκόταν στην Αντίκυρα και τον είδε ο Παυσανίας, όταν επισκέφθηκε την πόλη μεταξύ 160 και 180 μ.Χ. Ο Σχέδιος είχε σκοτωθεί στην Τροία, αλλά ο Επιστροφος μετέφερε τα οστά του πίσω στη γενέθλια γη.
Κορινθιακός αρύβαλλος του 6ου αιώνα π.Χ. από το νεκροταφείο στο διάσελο προς τον Άγιο Ισίδωρο. Φωτό Θ.Σ.
Αν τώρα αφήσουμε τους μύθους και αναζητήσουμε τα επιστημονικά τεκμηριωμένα στοιχεία, θα δούμε ότι υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης στην περιοχή ήδη από τα Νεολιθικά χρόνια (Κάστρο της Βρουλιάς, στην ανατολική άκρη του κόλπου του Αγίου Ισιδώρου), αλλά και από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (ή Πρωτοελλαδική), στην περιοχή του σημερινού γηπέδου. Τα ευρήματα της Ύστερης εποχής του Χαλκού ( Μυκηναϊκή ή αλλιώς Υστεροελλαδική) είναι λιγοστά, αλλά πάντως αρκούν για να καταλάβουμε ότι υπήρχε κάποιος σημαντικός οικισμός στην Αντίκυρα, αφού εντοπίστηκε μέγαρο (μεγάλη κατοικία), κεραμική και ένας σφραγιδόλιθος με εγχάρακτη παράσταση πλοίου.
Κορινθιακής προέλευσης ή επιρροής ειδώλιο κόρης που κρατάει πτηνό στο δεξί χέρι, 6ου αιώνα π.Χ., από το νεκροταφείο στο διάσελο προς τον Άγιο Ισίδωρο. Φωτό Θ.Σ
Στα ιστορικά χρόνια η Αντίκυρα ανήκε στη Φωκίδα και οι Αντικυρείς προσδιόριζαν τον εαυτό τους ως Φωκείς. Τουλάχιστον από τον 5ο αιώνα π.Χ. και μετά διέθεταν και πολιτική οργάνωση, το Κοινό των Φωκέων, η έδρα του οποίου ήταν το Φωκικό, ένα κτήριο βουλής που εντοπίζεται στις παρυφές του δρόμου Δίστομο-Δαύλεια. Η Αντίκυρα έπαιζε σημαντικό ρόλο σε αυτή την «ομοσπονδία» αφού ήταν μια από τις τέσσερεις πόλεις που έκοβαν ασημένια νομίσματα για το Κοινό των Φωκαίων με τα αρχικά «ΑΝ» στον οπισθότυπο. Οι άλλες πόλεις ήταν η Ελάτεια (ΕΛ), η Λιλαία (ΛΙ) και ο Λέδων (ΛΕ).
Για πολλά χρόνια ακόμα, ως τον 4ο αιώνα π.Χ., οι αρχαίες πηγές σιωπούν για την Αντίκυρα. Τα ευρήματα όμως δείχνουν ότι ο οικισμός είχε σημαντικές εμπορικές σχέσεις με την Κόρινθο, με άλλες περιοχές της Βοιωτίας, και ακόμα με την Αθήνα.
Η σχέση με την Κόρινθο κατά τον 8ο, τον 7ο και ως τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. υπήρξε καθοριστική, όπως δείχνει η πλούσια παρουσία κορινθιακής κεραμικής στα νεκροταφεία της πόλης. Σημαντικά ευρήματα, κι ανάμεσά τους ένας μεγάλος κρατήρας (αγγείο για ανάμειξη του κρασιού με νερό) και πολλοί αρύβαλλοι (σφαιρικά αγγεία για αρώματα), βρέθηκαν στους τάφους που εντοπίστηκαν κατά τη διαπλάτυνση του δρόμου προς Άγιο Ισίδωρο το 1978.
Μυκηναϊκό κύπελλο (ΥΕ Ι-ΙΙ) από το μέγαρο. Φωτό Θ.Σ.
Αλλά και ο ναός της Αθηνάς που έχει βρεθεί έξω από τα τείχη της πόλης, στην πλαγιά του Συρού, και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα π.Χ., φέρει έντονες κορινθιακές επιδράσεις. Σταδιακά από το 530-520 π.Χ. οι σχέσεις με την Κόρινθο υποχωρούν, αλλά δεν εξαλείφονται ποτέ στην ιστορία της Αντίκυρας, και αντίστοιχα ενδυναμώνεται η εμπορική παρουσία της Αθήνας.
Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το λιμάνι της Αντίκυρας, μαζί με το λιγότερο προστατευμένο της Ιτέας, αποτελούσαν την κύρια είσοδο των προϊόντων από την Πελοπόννησο προς την ενδοχώρα της κεντρικής Ελλάδας. Και τα δυο βρίσκονταν πάνω στον θαλάσσιο εμπορικό δρόμο που οδηγούσε από το λιμάνι Λέχαιο της Κορίνθου προς τις σημαντικές αποικίες της στη δυτική Ελλάδα και την Ιταλία, όπως ήταν η Λευκάδα, η Αμβρακία (Άρτα), η Κέρκυρα , και οι Συρακούσες στη Σικελία. Η Αντίκυρα ήταν πιθανόν η πρώτη σκάλα σε αυτό το μακρύ ταξίδι, καθώς χρειαζόταν με τα τότε μέσα μια μέρα πλεύσης από την Κόρινθο.
Όταν οι Πέρσες, μετά τις Θερμοπύλες το 480 π.Χ., κινήθηκαν νότια, ένα απόσπασμα του στρατού του Ξέρξη κινήθηκε προς τους Δελφούς και στο δρόμο κατέστρεψε πολλές φωκικές πόλεις. Η Αντίκυρα, καθώς δεν ήταν στο δρόμο τους, φαίνεται ότι δεν υπέστη τότε καμιά ζημιά. Αν και δεν υπάρχει ρητή αναφορά στις πηγές στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) θα είχε συμμαχήσει με την Αθήνα, όπως όλες οι φωκικές πόλεις.
Δρ. Θάνος Σίδερης
Προϊστάμενος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας
στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΙΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΚΥΡΑΣ Α΄
Από τα μυθικά και τα προϊστορικά χρόνια ως το τέλος του 5ου αιώνα π. Χ.
Οι αναφορές για τη αρχαία Αντίκυρα χάνονται στις παρυφές του μύθου. Σύμφωνα με ορισμένες αρχαίες πηγές, η πόλη αρχικά ονομαζόταν Κυπάρισσος, από τον πρώτο μυθικό ιδρυτή της, Κυπάρισσο, που ήταν γιός του Μινύα και αδελφός του Ορχομενού. Αυτή η αναφορά υποδηλώνει τη σχέση της Αντίκυρας με το Μυκηναϊκό κέντρο του Ορχομενού, ο οποίος φαίνεται πως κάποια στιγμή στο δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. είχε επεκτείνει την κυριαρχία του ως τον Κορινθιακό κόλπο και πιθανόν χρησιμοποιούσε το λιμάνι της Αντίκυρας.
Σύμφωνα με ένα άλλο μύθο, σίγουρα μεταγενέστερο, την πόλη είχε ιδρύσει ο Αντικυρέας, ένας ήρωας της εποχής του Ηρακλή, ο οποίος γιάτρεψε τον ημίθεο από τη μανία που του είχε στείλει η Ήρα και τον είχε οδηγήσει να σκοτώσει τη γυναίκα και τα παιδιά του. Ο Αντικυρέας, λοιπόν, του χορήγησε ελλέβορο, που φύτρωνε στην περιοχή της Αντίκυρας, και τον έφερε στα συγκαλά του.
Ο Όμηρος πάντως αναφέρει την πόλη ως Κυπάρισσο, αν και στην εποχή του ποιητή, σύμφωνα με τον Παυσανία, είχε ήδη μετονομαστεί σε Αντίκυρα. Ορισμένοι σύγχρονοι αρχαιολόγοι δε συμφωνούν με αυτή την ταύτιση και αναζητούν τον Κυπάρισσο στην περιοχή του Ζεμενού, όμως τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν συνάδουν. Ο Κυπάρισσος του Ομήρου θα πρέπει μάλλον να ταυτιστεί με το λιμάνι της Αντίκυρας, το καταλληλότερο για να συγκεντρωθεί ο στόλος των 40 πλοίων που έστειλαν οι Φωκείς στην Τρωική εκστρατεία. Αρχηγοί του στόλου ήταν τα αδέρφια Σχέδιος και Επίστροφος, οι οποίοι είχαν την έδρα τους στον Πανοπέα, ανάμεσα Δαύλεια και Δίστομο. Λέγεται μάλιστα, ότι ο τάφος των δυο αδερφών βρισκόταν στην Αντίκυρα και τον είδε ο Παυσανίας, όταν επισκέφθηκε την πόλη μεταξύ 160 και 180 μ.Χ. Ο Σχέδιος είχε σκοτωθεί στην Τροία, αλλά ο Επιστροφος μετέφερε τα οστά του πίσω στη γενέθλια γη.
Αν τώρα αφήσουμε τους μύθους και αναζητήσουμε τα επιστημονικά τεκμηριωμένα στοιχεία, θα δούμε ότι υπάρχουν ενδείξεις κατοίκησης στην περιοχή ήδη από τα Νεολιθικά χρόνια (Κάστρο της Βρουλιάς, στην ανατολική άκρη του κόλπου του Αγίου Ισιδώρου), αλλά και από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (ή Πρωτοελλαδική), στην περιοχή του σημερινού γηπέδου. Τα ευρήματα της Ύστερης εποχής του Χαλκού ( Μυκηναϊκή ή αλλιώς Υστεροελλαδική) είναι λιγοστά, αλλά πάντως αρκούν για να καταλάβουμε ότι υπήρχε κάποιος σημαντικός οικισμός στην Αντίκυρα, αφού εντοπίστηκε μέγαρο (μεγάλη κατοικία), κεραμική και ένας σφραγιδόλιθος με εγχάρακτη παράσταση πλοίου.
Στα ιστορικά χρόνια η Αντίκυρα ανήκε στη Φωκίδα και οι Αντικυρείς προσδιόριζαν τον εαυτό τους ως Φωκείς. Τουλάχιστον από τον 5ο αιώνα π.Χ. και μετά διέθεταν και πολιτική οργάνωση, το Κοινό των Φωκέων, η έδρα του οποίου ήταν το Φωκικό, ένα κτήριο βουλής που εντοπίζεται στις παρυφές του δρόμου Δίστομο-Δαύλεια. Η Αντίκυρα έπαιζε σημαντικό ρόλο σε αυτή την «ομοσπονδία» αφού ήταν μια από τις τέσσερεις πόλεις που έκοβαν ασημένια νομίσματα για το Κοινό των Φωκαίων με τα αρχικά «ΑΝ» στον οπισθότυπο. Οι άλλες πόλεις ήταν η Ελάτεια (ΕΛ), η Λιλαία (ΛΙ) και ο Λέδων (ΛΕ).
Για πολλά χρόνια ακόμα, ως τον 4ο αιώνα π.Χ., οι αρχαίες πηγές σιωπούν για την Αντίκυρα. Τα ευρήματα όμως δείχνουν ότι ο οικισμός είχε σημαντικές εμπορικές σχέσεις με την Κόρινθο, με άλλες περιοχές της Βοιωτίας, και ακόμα με την Αθήνα.
Η σχέση με την Κόρινθο κατά τον 8ο, τον 7ο και ως τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. υπήρξε καθοριστική, όπως δείχνει η πλούσια παρουσία κορινθιακής κεραμικής στα νεκροταφεία της πόλης. Σημαντικά ευρήματα, κι ανάμεσά τους ένας μεγάλος κρατήρας (αγγείο για ανάμειξη του κρασιού με νερό) και πολλοί αρύβαλλοι (σφαιρικά αγγεία για αρώματα), βρέθηκαν στους τάφους που εντοπίστηκαν κατά τη διαπλάτυνση του δρόμου προς Άγιο Ισίδωρο το 1978.
Αλλά και ο ναός της Αθηνάς που έχει βρεθεί έξω από τα τείχη της πόλης, στην πλαγιά του Συρού, και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα π.Χ., φέρει έντονες κορινθιακές επιδράσεις. Σταδιακά από το 530-520 π.Χ. οι σχέσεις με την Κόρινθο υποχωρούν, αλλά δεν εξαλείφονται ποτέ στην ιστορία της Αντίκυρας, και αντίστοιχα ενδυναμώνεται η εμπορική παρουσία της Αθήνας.
Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το λιμάνι της Αντίκυρας, μαζί με το λιγότερο προστατευμένο της Ιτέας, αποτελούσαν την κύρια είσοδο των προϊόντων από την Πελοπόννησο προς την ενδοχώρα της κεντρικής Ελλάδας. Και τα δυο βρίσκονταν πάνω στον θαλάσσιο εμπορικό δρόμο που οδηγούσε από το λιμάνι Λέχαιο της Κορίνθου προς τις σημαντικές αποικίες της στη δυτική Ελλάδα και την Ιταλία, όπως ήταν η Λευκάδα, η Αμβρακία (Άρτα), η Κέρκυρα , και οι Συρακούσες στη Σικελία. Η Αντίκυρα ήταν πιθανόν η πρώτη σκάλα σε αυτό το μακρύ ταξίδι, καθώς χρειαζόταν με τα τότε μέσα μια μέρα πλεύσης από την Κόρινθο.
Όταν οι Πέρσες, μετά τις Θερμοπύλες το 480 π.Χ., κινήθηκαν νότια, ένα απόσπασμα του στρατού του Ξέρξη κινήθηκε προς τους Δελφούς και στο δρόμο κατέστρεψε πολλές φωκικές πόλεις. Η Αντίκυρα, καθώς δεν ήταν στο δρόμο τους, φαίνεται ότι δεν υπέστη τότε καμιά ζημιά. Αν και δεν υπάρχει ρητή αναφορά στις πηγές στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) θα είχε συμμαχήσει με την Αθήνα, όπως όλες οι φωκικές πόλεις.
